Rampzalig verlopende oorlogen pakken vaak slecht uit voor autocratische regimes. De nederlagen ondermijnen het gezag, het thuisfront verliest zijn al dan niet kunstmatig opgefokte enthousiasme en begint te morren. De lijkenzakken arriveren in steeds grotere getale en het gemor wordt steeds luider. Intussen aan het front hebben steeds minder soldaten zin om te sneuvelen voor een verloren zaak. En opeens begint de hele boel te glijden en is er geen houden meer aan is. Het regime loopt op zijn laatste benen. Het volk ruikt dat en komt in opstand.

Zou dat nu in Poetins Rusland kunnen gebeuren?

Volgens de geleerden moet voor een succesvolle opstand aan twee dingen worden voldaan. Het volk moet zijn angst voor het regime afwerpen en het bewind moet het geloof in zichzelf verliezen. Het volk gaat de straat op en eist het vertrek van de heersende kliek. Die kliek geeft zich niet zonder slag of stoot gewonnen en laat de oproerpolitie de demonstraties neerslaan. Maar dan komt het kantelpunt, het geweld bewerkstelligt het tegendeel. De betogers druipen niet af, maar worden steeds talrijker. De politie blijft meppen maar ziet dat het steeds minder uithaalt. Slachtoffers worden martelaars. Binnen de heersende kliek begint de twijfel steeds heftiger te knagen. Er gaan stemmen op om de baas, dictator, autocraat af te zetten. Voordat die handlangers ook mee worden gesleurd in de dreigende ondergang. Het doek valt.

Dat de oorlog in de Oekraïne voor Vladimir Poetin een ramp is, staat buiten kijf. De Oekraïners breken door op diverse fronten en heroveren door Russen bezet gebied in het oosten en zuiden van het land. Vorige week annexeerde het Kremlin vier Oekraïense provincies maar hoe lang de Russische vlag daar nog zal wapperen, weet niemand. Ook riep de dictator een ‘beperkte’ mobilisatie uit. 300.000 reservisten moesten zich bij hun plaatselijk rekruteringsbureau melden. Maar dat loopt evenmin op rolletjes: wie kan neemt de benen.

Zou dit het begin van het einde van de crimineel in het Kremlin kunnen zijn?

De protesten lijken op dit moment te beperkt om de mannen in het Kremlin te verontrusten. Door de mobilisatie komt de oorlog, zoals dat heet, ‘de Russische huiskamer binnen’. Maar zullen de Russen hun huiskamers verlaten en de massaal de straat op gaan? De berichten die je leest en de beelden die je ziet wijzen daar (nog) niet op. We weten evenmin goed wat er in de afgelegen regio’s gebeurt. Daar zouden volgens sommige waarnemers ethnische minderheden steeds vaker en demonstratiever van hun ongenoegen blijk geven. Ze zouden het verdommen nog langer ‘kanonnenvoer’ te zijn en te worden. Maar zonder massale protesten in de belangrijkste Russische steden, Moskou en St Petersburg, zal die woede niet uitgroeien tot een volwaardige volksopstand, aldus de experts.

Je hoort en leest ook wel speculaties over de ‘Russische volksaard’ die een succesvolle opstand zou tegenhouden of onwaarschijnlijk maken. ‘De Russen’ zouden lijdzamer zijn dan andere volkeren en zich makkelijker schikken in hun lot. Als ze al protesteren zou zich dat eerder uiten in passief verzet en algehele lamlendigheid. In ben niet zo dol op speculaties over ‘volksaarden’ en ik weet weinig tot niets over ‘de Rus’. Maar ik meen me te herinneren dat die Russen de afgelopen eeuw twee keer een revolutie zijn begonnen. De eerste, in 1905, zonder al te veel succes. En de tweede, in 1917, die uiteindelijk de communisten aan de macht bracht. Die revoluties vonden trouwens plaats vlak na en tijdens oorlogen. De eerste na de nederlaag in de Japans-Russische oorlog en de tweede tijdens de Eerste Wereldoorlog. De Russen slikken dus niet alles van hun tsaren.

Zolang de bevolking hen niet en masse de wacht aanzegt, hoeven Poetin en co niet te vrezen voor hun hachje. Maar of Poetin de boel intern bij nieuwe nederlagen bij elkaar zal weten te houden, is een op dit moment een niet te beantwoorden vraag. We weten niet beter dan dat Poetin er nog steeds goed de wind onder heeft. Het kan zijn dat westerse inlichtingendiensten, met name de Amerikaanse, meer weten, maar dat is nog niet naar buiten gekomen. De dictator heeft er een handje van te dreigen met de inzet van kernwapens en tijdens zijn laatste toespraak in het Kremlin tierde hij erop los. Op buitenstaanders maakte hij de indruk dat hij het zicht op de realiteit verloren had, maar is dat zo? En vinden de figuren in zijn directe omgeving dat ook? Zouden ze denken: dit gaat helemaal de verkeerde kant op, tijd om in te grijpen?

Een dictator omringt zich altijd met jaknikkers en types die hun positie, status, limousines, luxe jachten, landhuizen, maîtresses en buitenlandse bankrekeningen aan hem te danken hebben. Hij moet het wel heel bont maken en hen en hun privileges in gevaar brengen, willen ze in het geweer komen. En dan nog, hebben ze het lef en het conspiratieve talent om hem af te zetten? Daar valt niets met ook maar een schijn van zekerheid over te zeggen.

Maar stel, zelfs als die trawanten zich weten te ontdoen van Poetin, betekent dat niet automatisch dat de Russen en de wereld beter af zijn. Er kan een machtsstrijd losbranden en de winnaar kan een nog grotere schurk, met nog gevaarlijkere waanideeën, zijn dan Poetin. Iemand die er misschien niet voor terugdeinst NAVO-landen aan te vallen en een mogelijke kernoorlog ontketent. Dan zijn we nog verder van huis.

Als dat risico tot de Russen doordringt, dat een nog gevaarlijker heerschap hen en de wereld in het verderf kan storten, gaan ze misschien de barricades op. En/of geven zijn kornuiten hem zijn congé. Vermoedelijk is het nog niet zo ver en moet Poetin eerst de oorlog verliezen. Net als de tsaar in 1917.