Er zijn partijen waar je niets mee hebt. De ideologie staat je niet aan en van de partijcultuur krijg je de koude rillingen. Niettemin telt zo’n partij heel soms een politicus die desondanks bewondering afdwingt. Zo’n partij is voor mij de SP en de politicus is Renske Leijten.

De SP is populistisch links. Van het populisme, of het nu van links of rechts komt, valt weinig constructiefs te verwachten. Als je wil kun je daarbij nog wel enige nuance aanbrengen. De extreemrechtse variant, van PVV tot Forum voor Democratie, doet voornamelijk en met overgave een beroep op de onderbuik van de aanhang. Islamofobie, racisme en de haat jegens de ‘elite’ zijn het programma. Daarachter gaapt de leegte.

Bij de SP zal je dit soort sentimenten niet in verontrustende mate aantreffen. De partij heeft haar wortels in het radicale socialisme en dat heeft in principe nobele intenties. De wereld moet verbeterd worden. Alleen, op weg naar die betere wereld willen nog wel eens veel onschuldige slachtoffers vallen.

Tot die slachtoffers behoren vaak de vrijheid en de democratie. Nu hoeven we daar bij de SP niet bang voor te zijn. De partij is te klein om een bedreiging te vormen en waarschijnlijk wil ze dat ook niet. Maar over de interne democratie vallen wel een paar harde noten te kraken.

De SP is een familiebedrijf. Het werd en wordt waarschijnlijk nog steeds met harde hand bestierd door de pater familias, Jan Marijnissen. Marijnissen had charisma en leidde de partij naar grote successen, met als hoogtepunt de winst bij de verkiezingen van 2006, toen de SP 25 zetels binnenhaalde. En die triomf versterkte voor zover mogelijk zijn toch al onaantastbare positie.

De PVV is een partij met maar een lid, Geert Wilders. De SP werd met Marijnissen een eenmanspartij met behoorlijk veel leden. Die leden hadden niet veel in te brengen. Marijnissens wil was wet. Ook nadat hij wegens gezondheidsredenen van het hoofdtoneel was verdwenen.

Van tijd tot tijd hoorde je geluiden over ‘kadaverdiscipline’. Sharon Gesthuizen zat 11 jaar (van 2006- ’17)  voor de SP in de Kamer en gold als een voorbeeldig partijlid, dat wil zeggen ze volgde gedwee de door Marijnissen in beton gegoten partijlijn. Maar toen ze eigen ambities ontwikkelde en partijvoorzitter wilde worden, stuitte ze op het onverbiddelijke en meedogenloze njet van Marijnissen. Gesthuizen schreef een boek over die botsing en andere ervaringen. Het is een bijtende aanklacht tegen de leider en de sfeer in de partij. Ze is nu lid van GroenLinks.

Gesthuizen was niet alleen. In de loop van de tijd stonden meer SP-ers met soms een afwijkende mening voor de keuze: biezen pakken of boete doen en je onderwerpen. Oude communisten zullen het patroon herkennen.

Electoraal ging de SP intussen niet voor de wind. Agnes Kant mislukte als partijleider en haar opvolger Emiel Roemer idem dito. In 2017 zette vader Jan dochter Lilian aan het roer ondanks een schrijnend gebrek aan ervaring. Het bleek geen gelukkige zet. Lilian bakt er niet veel van: haar staat van dienst bestaat uitsluitend uit nederlagen. In elke andere partij had ze natuurlijk allang het veld moeten ruimen, maar de SP is zoals gezegd een familiebedrijf. Wat er ook gebeurt, de leiding blijft in handen van de Marijnissens. Tot de zaak op de fles gaat.

Renske Leijten heeft zich in al die jaren laten kennen als een overtuigd discipel van vader Jan en haar opstelling in de interne discussies, voor zover je daarvan kunt spreken, dekte zich een op een met die van Marijnissen. Ze was, is, net zo hard en onbuigzaam. ‘Voor de gezelligheid ga je maar naar een voetbalclub’, liet ze ooit in een interview optekenen.

Het is dus niet zonder ironie dat ze deze week na 17 jaar uit de Kamer vertrekt, ook vanwege de ‘giftige sfeer’.

Maar waarom verdient ze ondanks die onvoorwaardelijke trouw aan die huiveringwekkende, sektarische partijcultuur toch respect en misschien zelfs bewondering?

Leijten was een bovenmodaal goed Kamerlid. Ze beet zich vast in haar dossiers, stelde vaak de juiste vragen en is een goed debater.  Als ze naar de interruptiemicrofoon liep, sloeg menig bewindspersoon de schrik om het hart.

Haar belangrijkste wapenfeit is, samen met oud-CDA-er, nu een-pitter Pieter Omtzigt, het blootleggen van het toeslagenschandaal en het aan de schandpaal nagelen van de verantwoordelijke bewindslieden. Zo zie je als burger een Kamerlid graag in actie. Hard op de bal en waar nodig hard op de persoon. En daarnaast kwam ze ook op voor individuele slachtoffers.

In vak K zullen ze haar niet missen. Maar de SP verliest met haar het enige kiezerskanon (140.000 voorkeurstemmen in 2021, goed voor twee zetels.)  Leijten zal als buitenparlementaire actievoerder voor haar partij behouden blijven. Op die manier denkt ze die betere wereld dichterbij te brengen. Enfin, we zullen zien. Maar of de SP als enigszins slagvaardige fractie in de Kamer haar vertrek overleeft, zal moeten blijken. Ik zou er geen euro opzetten.