De extreem-rechtse Alternative fuer Deutschland (AfD) is de grote winnaar geworden van de deelstaatverkiezingen in Hessen en Beieren. In Hessen  werden de populisten na de CDU (34,6 procent) de tweede partij (18,4) en daarmee leider van de oppositie. In Beieren kwamen ze met 14,6 procent op de derde plaats, maar omdat de twee grootste partijen, de conservatieve CSU (37) en de oerconservatieve Freie Waehler (15,8) samen een coalitie vormen, zijn ze ook daar de belangrijkste oppositiepartij.

Voor de coalitie van Bondskanselier Olaf Scholz werd het een debacle. De sociaaldemocratische SPD, de Groenen en de liberale FDP kregen een historisch pak slaag. De SPD scoorde in beide deelstaten nog nooit zo slecht (15,1 in Hessen en 8,1 in Beieren) en de FDP kwam in Beieren niet en in Hessen net over de kiesdrempel van 5 procent. De Groenen deden het in verhouding nog het minst slecht (14,8 en 14,4) maar deelden eveneens in de malaise.

Deelstaatverkiezingen gaan in Duitsland doorgaans voornamelijk over deelstaatissues. Maar dit keer kregen ze het karakter van een nationale afrekening. Ruim de helft van de kiezers gaf te kennen dat ze de coalitie van Bondskanselier Olaf Scholz op haar nummer wilde zetten. Dat was in lijn met peilingen waarin rond de 70 procent van de Duitsers aangaven ‘ontevreden tot zeer ontevreden’ te zijn met de coalitie, de laagste score ooit voor een zittende regering. Vanwege de partijkleuren, rood (SPD), geel (FDP) en Groen, heet de coalitie in de wandeling ‘het stoplicht’. Dat dreigt het nu inderdaad te worden, aldus sommige grapjassen.

Twee grote thema’s beheersten de campagnes: asiel en het ondermaatse presteren van de regering in Berlijn. De Duitsers zijn bang voor een nieuwe golf asielzoekers en zien dat het land daar slecht op voorbereid is. Tot nu toe zijn ruim 200.000 migranten binnengekomen en men vreest dat de teller het eind van het jaar op 300.000 staat. Toestanden als bij bij ons vorig jaar in Ter Apel worden niet langer uitgesloten. In veel gemeenten staat het water aan de lippen en wordt alarm geslagen. En de regering zou volgens steeds meer kiezers geen idee hebben hoe ze een dreigende noodtoestand moet aanpakken.

Dat is koren op de molen van de AfD. In een aantal oostelijke deelstaten, de voormalige DDR, zijn de extreemrechtse populisten als de grootsten. Nu hebben ze ook in het westen vaste voet aan de grond gekregen. Door de partij af te doen als ‘alleen maar’ een protestpartij, onderschat men volgens sommige commentatoren de ernst van de situatie. Er zou een ‘ruk naar rechts’ plaatsvinden. Het worden ‘moeilijke tijden’. En helemaal als de regering zo blijft schutteren en blunderen.

Dat beeld van algehele incompetentie klopt niet, zeggen de regeringspartijen. Daar hebben ze deels gelijk in. Maar op belangrijke thema’s gaat te veel mis. Niet alleen bij het asielbeleid maar ook bij de energietransitie, waar de Groenen een slecht doordachte en onuitvoerbare wet door wilden drukken. Daarnaast zitten de Groenen en liberalen elkaar steeds vaker in de ideologische haren. En Scholz krijgt het verwijt dat hij het allemaal laat begaan. ‘Hij staat erbij en kijkt ernaar’. De kanselier is een beroerde communicator en schijnt het nog altijd niet nodig te vinden de burgers te informeren over wat hij doet en denkt. Hij geldt nu, halverwege de rit, als een van de zwakste kanseliers in de naoorlogse geschiedenis.

De afstraffing in Beieren en Hessen zou de broze eenheid van de regering verder kunnen ondermijnen. De FDP lijdt het meest onder de regeringsdeelname en heeft sinds het aantreden van de regering  twee jaar geleden vrijwel elke verkiezing dik verloren. Bij de liberalen worden de stemmen steeds luider dat ze zich in de coalitie meer moeten ‘profileren’. Dat zou het recept zijn voor nog meer onrust waardoor de toch al matige persoonlijke verhoudingen verder onder druk komen. Geen van de partijen heeft belang bij een crisis, maar of er zo, in die sfeer, nog iets dat op daadkracht lijkt, uit hun handen kan komen, gelooft geen mens.

Dat belooft weinig goeds voor volgend jaar wanneer de kiezers in de oostelijke deelstaten Brandenburg, Saksen en Thüringen, naar de stembus gaan. De AfD is volgens de peilingen nu in alle drie de grootste. Als de extremisten hun koppositie bij de verkiezingen daadwerkelijk weten te verzilveren, is dat voor de regering een volgende mokerslag.

De vraag die veel analisten bezig houdt, is of de opmars van de AfD deel uitmaakt van een Europese trend. Het rechtse populisme heeft de afgelopen tijd winst geboekt in Zweden en Finland. In Slowakije ging de pro-Russische populist Robert Fico vorige week met de winst aan de haal. In Polen is de kans levensgroot dat de rechtse PiS aanstaande zondag weer de verkiezingen wint en verder kan gaan met het ontmantelen van de rechtsstaat. En in Hongarije is Viktor Orban al jaren alleenheerser. Alleen in Spanje bleef de gevreesde doorbraak van de ultrarechtse Vox uit.

Een dambreuk in Duitsland blijft onwaarschijnlijk. De AfD leeft op dit moment nog vooral van de proteststemmen. Ze is niet meer dan een ‘slecht humeur-partij’, aldus Scholz. Maar als het nationale humeur te lang slecht blijft, mede door het falen van zijn regering, is het risico reëel dat de AfD in het belangrijkste land van Europa een machtsfactor van belang wordt.