Het moet gisteren een hele nare dag zijn geweest voor premier en VVD-leider Mark Rutte. Zijn partijgenoten wezen tijdens een ledenvergadering het stikstofbeleid van het kabinet vierkant af. Een motie om de koers drastisch te wijzigen werd slechts gesteund door een nipte meerderheid van 51 procent. Maar het was wel een meerderheid, en dat telt in de democratie.

Volgens de motie zou de stikstofreductie een ramp betekenen voor de agrarische sector. Heel veel boeren zouden dan moeten stoppen met hun bedrijf. Ondernemers het leven zuur maken, daar is de VVD natuurlijk niet voor opgericht. In die zin was het wel voorspelbaar dat de liberale achterban in opstand kwam. Al zullen Rutte en zijn kompanen vermoedelijk niet verwacht hebben dat het zo erg zou worden.

Het probleem van Rutte is dat hij en zijn kabinet zich volledig achter de strenge stikstofaanpak hebben opgesteld. Sterker nog: de verantwoordelijke minister is een VVD’er, namelijk Christianne van der Wal. Ze is nog eens voormalig partijvoorzitter ook.

Rutte kan dus in de ministerraad niet aankomen met het verhaal dat hij de voornemens bij nader inzien nog eventjes wil transformeren. Daarmee zou hij zich volstrekt ongeloofwaardig maken. Er nog vanaf gezien dat hij een majeure beleidswijziging nooit langs D66 (of de ChristenUnie) zou kunnen krijgen. Misschien is het kabinet bereid enkele punten en komma’s in zijn besluit te veranderen, maar de motie wil aanzienlijk meer.

Rutte heeft er ook niet voor gekozen het machtswoord te spreken op het partijcongres. Zou hij hebben gedreigd dat hij een aanpassing van de stikstofplannen niet zou meemaken, dan had de motie misschien onvoldoende voorstemmers gekregen. Maar Rutte liet het bij een wat sippe blik en vertrok met de staart tussen de benen.

Daarbij kan het de komende dagen niet blijven. De partijeider kan de gebeurtenissen tijdens de VVD-bijeenkomst van gisteren uiteraard negeren met een verwijzing naar toenmalig defensieminister Henk Vredeling (PvdA). Die zei in de jaren zeventig, toen zijn partijgenoten zich opmaakten om de aankoop van de F16 tijdens een ledenvergadering te blokkeren:  ‘Congressen kopen geen straaljagers.’

Maar ik heb het gevoel dat Rutte dit niet zal doen. De woede in de VVD over de stikstofreductie is te groot. Zelfs een doorgaans zeer gedwee iemand als ex-Kamerlid Helma Lodders schijnt overwogen te hebben haar lidmaatschap op te zeggen. Dan moet er echt wel wat aan de hand zijn.

Hoe de premier het probleem dan wel gaat tackelen zou ik evenwel niet weten. Vermoedelijk is er aanzienlijk meer aan de hand dan alleen boerenverzet. Een flink deel van de VVD-achterban is uitgekeken op Rutte en zijn realpolitiek van plooien, water bij de wijn doen en ruzies sussen. Het probleem is dat er geen opvolger voor hem klaar staat. Werkelijk niemand kan het van Rutte overnemen. Degene met de beste papieren is op dit moment Sophie Hermans, de fractievoorzitter. Maar zij is niet meer dan een namaak-Rutte, zonder over diens capaciteiten te beschikken. En de boze VVD’ers willen helemaal geen tweederangs-Rutte. Ze willen iemand die het roer totaal omgooit.

Als Rutte vertrekt, dan zou de VVD volgens deze groep meteen een heel andere partij moeten worden. Meer Hans Wiegel-, om niet te zeggen FvD-achtig, in plaats van een halve D66-kloon. Ik denk alleen dat ze dan veel en veel minder zetels zal halen en dat ze de komende jaren weer op de oppositiebankjes zal moeten doorbrengen.