De Sterke Man als politiek leider lijkt grote voordelen te hebben. Hij heeft visie, hakt knopen door en duldt geen tegenspraak. Voor sommige mensen is hij daardoor verre te verkiezen boven de democratische leider en diens slappe compromissen. Hier wordt geregeerd volgens het in voetbalkantines populaire devies ‘niet lullen maar poetsen’. De autocraat heeft ook een groot nadeel: op den duur gaat het het altijd mis. Hij blijkt niet onfeilbaar.

Vladimir Poetin is de voorlopig laatste potentaat die de juistheid van deze stelling aan het bewijzen is. Zijn invasie in de Oekraïne is een fiasco. Wat een Blitzkrieg had moeten worden, is vastgelopen op het heroïsche, er is geen ander woord, verzet van de Oekraïners. Misschien zal ooit de Russische vlag in Kiev gehesen worden, maar niet nadat de stad in puin is gebombardeerd. Een triomf kan het nooit worden, behalve misschien in zijn door machtswaan benevelde brein. En de kosten zijn nu al enorm. Niet alleen voor de Oekraïners maar ook voor de eigen bevolking die ter meerdere glorie van de dictator haar zonen naar het graf mag brengen.

Een dergelijk debacle heeft vele oorzaken waarvan de belangrijkste waarschijnlijk zelfoverschatting is. Bij vrijwel alle dictators is hetzelfde patroon waarneembaar. Ze komen aan de macht met de steun van een kleine kliek vertrouwelingen. Deze vertrouwelingen vormen ook na de gelaagde machtsovername de kern van zijn bewind. Op hun beurt danken zij hun privileges aan de leider die hen dat op gezette tijden ook laat merken. Na verloop van tijd ontstaat er een persoonlijkheidscultus. De dictator is de belichaming van de opperste wijsheid. En de enkeling die erop durfde te wijzen dat de halfgod het ook wel eens mis kan hebben, is dan allang ‘weggezuiverd’.

De entourage van de dictator bestaat inmiddels uit jaknikkers en hielenlikkers. De stroopkwast is meer dan elk ander attribuut het symbool van een dictatuur. Het woord is er om het gelijk van de leider te beamen en hemzelf te bewieroken. Zo werd Stalin de ‘zon der Sovjet-volkeren’ en Mao ‘de grote stuurman’. Dat is wat anders dan het lot van de meeste democratische leiders. Zij druipen af als de kiezer genoeg van ze heeft en hen wegstuurt. Een bloemetje voor de echtgenote en een plichtmatig toespraakje, meer zit er zelden in. Daarna kan hij met de kleinkinderen de eendjes voeren en van tijd tot tijd in talkshows de ‘elder statesman’ spelen.

Als het voor de dictator misgaat, en het gaat mis, kan hij alleen maar hopen op de clementie van zijn hovelingen. En soms is de dood genadig. Stalin kwam zijn beulen voor door net op tijd een natuurlijke dood te sterven. Zijn opvolger Nikita Chroetsjov had het geluk dat de collega’s de hand over het hart streken en hem met pensioen stuurden.

Voor het zover is, gaat het meestal nog een keer gruwelijk fout. Mao begon de culturele revolutie die aan naar schatting drie tot 5 miljoen Chinezen het leven kostte. Hitler offerde miljoenen Duitsers op omdat ze zich ‘hem onwaardig’ hadden betoond door de oorlog te verliezen. De Joden in de Sovjet Unie hadden geluk. Nummer drie van het infernale trio, Stalin, had de plannen klaarliggen om eens flink huis te houden,  maar zijn dood redde hen.

Of Poetins invasie van de Oekraïne zijn Waterloo wordt, valt nu nog niet te zeggen. Hij begint wel de trekken te vertonen van de autocraat in de herfst van zijn carrière. Zijn laatste toespraak was van stalinistische allure. Het bloedstollende dreigen met zuiveringen moet ook de slippendragers de stuipen op het lijf hebben gejaagd. Minstens een van hen zal zich toch achter de oren hebben gekrabd en zich afvragen: ben ik in de ogen van Vladimir Vladimirovitsj wel een rechtgeaarde patriot? Als meer slippendragers zich dit beginnen af te vragen, zou dit het einde kunnen betekenen. Zou, want je moet de bereidheid van die lieden om door het stof te gaan nooit onderschatten.

We hebben het momenteel slecht getroffen, want naast Poetin hebben we ook nog Xi Jinping. Bij hem kunnen we dezelfde ontwikkeling zien als bij Poetin. Uitschakelen van rivalen, zich omringen met meer en minder slaafse volgelingen, kritiek taboe verklaren en ‘president voor het leven’ willen worden. Xi is sinds 2012 aan de macht en nu halverwege het traject van Poetin (22 jaar inmiddels) en misschien is de bewustzijnsvernauwing, anders dan de machtswellust, nog niet zo ver voortgeschreden als bij zijn collega. Zou hij inzien dat Poetin met de aanval op de Oekraïne de verkeerde weg is ingeslagen? Met ander woorden: gaat hij zich distantieren van de man met wie hij vorige maand een ‘grenzeloze vriendschap’ heeft gesloten,  het autocratenverbond tegen het decadente Westen dat op zijn laatste benen zou lopen.

Als je cynisch bent, en dat kun je nooit genoeg zijn bij deze heerschappen, zou je zelfs kunnen zeggen dat het een win-win-situatie is voor Xi. Als Poetin aangeslagen uit zijn Oekraïense avontuur komt, wordt hij nog meer dan nu Xi’s junior partner. Beijing is de enig overgebleven vriend van Moskou en dat heeft zijn prijs. Xi zal de lakens uitdelen. Redt Poetin het, ook omdat het Westerse eenheidsfront begint te wankelen, als de oorlog te lang duurt, kan hij eveneens tevreden zijn. Poetin is hoe dan ook verzwakt. Van het Westen heeft hij evenmin veel te duchten. Voor sancties als tegen Poetin hoeft hij niet bang te zijn. China is de tweede economie van de wereld en door de globalisering onmisbaar voor het Westen. Hij zou de conclusie kunnen trekken dat het Westen zich koest houdt als hij een conflict rond Taiwan in scene zet.

Het gevaar voor Xi is dat hij net als Poetin nu het Westen onderschat en zijn hand overspeelt. En de vraag die zich dan opdringt, is deze: heeft hij in zijn directe omgeving adviseurs die niet alleen ja en amen zeggen, maar hun werk doen? Wijzen op de risico’s en gevaren en de dictator willen tegenspreken en zelfs corrigeren? Dat zal, vrees ik, een illusie blijken. De ervaring leert dat dictators zich als eerste ontdoen van redelijk onafhankelijke geesten. Een dictator is per definitie mentaal niet toegerust om zijn ongelijk te erkennen en hoogst zelden in staat lering te trekken uit zijn fouten. Dat is de belangrijkste reden waarom ze op den duur, na eventuele successen in het begin die de ingebakken tekortkomingen een tijd lang kunnen verhullen, altijd falen.