Een paar dagen na de Russische invasie van Oekraïne hield de Duitse bondskanselier Olaf Scholz een zeker voor zijn doen opzienbarende rede. Vijftig jaar Duitse Rusland-politiek ging in de papierversnipperaar. Sinds de jaren 70 van de vorige eeuw was men er in Berlijn van overtuigd dat Moskou door het aanhalen van de economische banden in positieve zin zou veranderen.

Die illusie werd uitgedrukt in de slogan ‘Wandel durch Handel, verandering door handel. Het was een geloofsartikel waar links en rechts om hun moverende redenen het Rusland-beleid op baseerden. Links geloofde er meestal oprecht in en rechts had vooral oog voor de Handel. Maar het resultaat was meestal hetzelfde. Er was veel begrip, vaak tegen de klippen op, voor wat ze in het Kremlin uitspookten.

Mensen blijven vaak vasthouden aan een geloofsartikel zelfs wanneer lang en breed duidelijk is, dat ze te naïef waren. In Duitsland ging het zover dat het land economisch deels afhankelijk werd van Rusland. Van olie, aardgas en afzetmarkt. Duitsland veranderde misschien meer dan Rusland. Dat mag je gerust ironisch noemen.

Op die 27ste februari 2022 geleden sprak Scholz zijn ‘Zeitenwende-rede’ uit. Duitsland had een historisch keerpunt, Zeitenwende, bereikt. De ‘Ostpolitik’ werd afgezworen. Er kwam een fonds van 100 miljard om de zwaar verwaarloosde krijgsmacht op te lappen. In het Westen haalde men opgelucht adem: het belangrijkste land in de EU was wakker geschrokken. Er waren vooral in Scholz’ partij, de sociaaldemocratische SPD, nog wel ‘Putinversteher’ die ziende blind bleven, maar ook zij zouden tot inkeer komen.

En inderdaad, Duitsland deed zijn best. Het leverde wapens en maakte geld over naar Kiev. De wapens kwamen meestal pas na lang wikken en wegen. De kanselier wilde Vladimir Poetin niet provoceren, want die zat met zijn vingers naast de atoomknop. Ook keek Scholz steeds naar Washington. Pas als ze daar bereid waren tot een nieuwe stap, volgde Scholz. Dat kon je angsthazerij vinden, of wel erg terughoudend voor zo’n belangrijk land, maar het was legitiem. Uiteindelijk leverde Duitsland na al die vijven en zessen toch en is het nu na de VS de belangrijkste ondersteuner van Oekraïne.

Daar wijst Scholz steevast op als hij weer eens onder vuur ligt. Maar bij de levering van de Taurus-kruisraket heeft hij de hakken in het zand gezet. Met de Taurus kan Kiev doelen ver achter het Russische front aanvallen en logistieke knooppunten uitschakelen. Het is geen wonderwapen, maar zou een belangrijke en zeer gewenste versterking zijn. Alleen, door zijn bereik, 500 km, zou Kiev met de Taurus ook Moskou kunnen bestoken. En dat wil Scholz voorkomen. Duitsland mag geen oorlogspartij worden.

Daarnaast zouden volgens Scholz Duitse militairen de raketten ter plekke moeten programmeren. De experts verschillen van mening of dat klopt, het zou ook in Duitsland kunnen, maar Scholz blijft onvermurwbaar bij zijn njet. En daarmee is de Taurus de inzet èn het symbool geworden van een nieuw intern Duits debat. Wordt dit het einde van de Zeitenwende?

Scholz coalitiepartners, de Groenen en de liberale FDP, zijn voor de levering, net als de belangrijkste oppositiepartij, de conservatieve CDU/CSU. Scholz eigen partij is verdeeld en de Puitnversteher die zich een tijdlang koest hadden gehouden, roeren zich weer. Tijdens een Bondsdag-debat over de kwestie stelde fractievoorzitter Rolf Mützenich voor de oorlog ‘in te vriezen’ en alles op vredesonderhandelingen te zetten. De ontsteltenis bij Groenen en FDP was groot, in Kiev enorm, maar zullen ze er niet van hebben opgekeken en in het Kremlin zullen ze een toast hebben uitgebracht op de Überversteher, want derde man in de sociaaldemocratische pikorde.

Scholz legt zelden uit waarom hij iets doet of nalaat, zodat druk gespeculeerd wordt over zijn motieven. Favoriet bij de media is dat hij de ‘vredeskanselier’ wil worden. Bij de SPD wijst men er graag op dat de meerderheid van de bevolking tegen de levering van de Taurus is. Die stemming moet de kwakkelende SPD aan stemmen helpen bij de Euro-verkiezingen in juni en drie oostelijke deelstaatverkiezingen in september. De SPD schommelt in de peilingen rond de 15 procent, een historische dieptepunt dat alleen overtroffen wordt door de impopulariteit van de leider zelf.

De verkiezingen in september in Brandenburg, Thüringen en Saksen dreigen voor de SPD een debacle te worden. De extreemrechtse Alternative für Deutschland (AfD) ligt overal met ruim 30 procent aan kop en de SPD mag blij zijn als ze niet onder de 10 procent zakt. De drie deelstaten liggen in de voormalige DDR en daar heeft men veel begrip voor Moskou en weinig voor steun aan Kiev. De AfD dreigt daarvan te profiteren en de grote winnaar te worden. Net als de meeste Europese populisten is de AfD uitgesproken pro-Poetin.

Met zijn anti-Taurus-besluit zou Scholz proberen te redden wat er nog te redden valt. Want een afstraffing zou wel eens de genadeklap voor zijn coalitie in Berlijn kunnen worden. Niet alleen zijn eigen SPD maar ook de Groenen staan er in het oosten niet florisant voor, terwijl de FDP moet vrezen helemaal weggestemd te worden.

Het is een wanhoopspoging en als zodanig valt het te begrijpen. Een drenkeling klampt zich aan alles vast, ook als hij daardoor afdrijft op de verkeerde stroom. Met leiding geven heeft het weinig te maken en met beleid nog minder. En met name de Oost-Europese bondgenoten zullen zich opnieuw afvragen of de Zeitenwende niet meer was dan een oprisping en men in Berlijn weer met een blik van verstandhouding naar Moskou kijkt.