Elk mens is van tijd tot tijd zoekende. Naar zichzelf en de wereld om hem heen. Maar in het luchtledige kan hij niet bestaan. Iedereen heeft de waarheid nodig als leidsman in het leven. Want die is zogezegd net zo onontbeerlijk als zuurstof. Je kunt je weleens vergissen natuurlijk; een vergeten stuk tuinslang aanzien voor een gifslang. Naar dan komt de buurman langs om erop te wijzen dat het alleen maar een onschuldig stuk tuinslang is. En je komt opnieuw tot de waarheid.  

Maar als je permanent de plank misslaat of het nu jezelf betreft of de wereld om je heen, gaat het goed mis. Iemand die zich voor Napoleon houdt, komt al snel in een psychiatrische inrichting terecht. Zonder waarheid vervallen we als snel tot schizofrene hallucinaties. En toch, dat is precies waar deze tijd zich aan gegeven heeft.  

Waarheid is uitdrukken hoe de dingen zijn. Om dat mogelijk te maken moeten we aannemen dat er een objectieve wereld bestaat en dat wij in staat zijn die te kennen. Het is ‘werkelijk waar’ zeggen we soms, wat duidelijk die intieme relatie tussen waarheid en werkelijkheid laat zien. Maar er is nu geen waarheid meer en ook de werkelijkheid heeft het loodje gelegd. Het enige dat we nog hebben zijn modellen en dat zijn mensgemaakte dingen.  

Hoe dat heeft kunnen gebeuren?  Er ging een lange wordingsgeschiedenis aan vooraf. Misschien kun je die laten beginnen bij Plato met zijn verhaal van die grot, waarin de mensen alleen maar de schaduwen van de echte dingen konden zien. Of misschien bij Kant, die zei dat we de wereld zoals hij echt is nooit kunnen kennen omdat we alles wat we waarnemen met ons verstand ‘inkleuren’.  

Maar beiden geloofden nog wel aan het bestaan van een objectieve wereld. Kant bleef hem hardnekkig der Welt an sich noemen. Maar toen kwam de kwantummechanica. En die maakte daar korte metten mee. Het is hier niet de plaats om uit te leggen hoe ze daartoe kwam. Wat van belang is dat de natuurkunde tot dan toe de behoeder bij uitstek was geweest van  het objectieve bestaan van de werkelijkheid. Einstein bijvoorbeeld, geloofde dat de natuurwetten verankerd waren in die werkelijkheid en dat het aan ons was ze te ontdekken. Dat we dat konden, noemde hij trouwens een groot. Hij is zich zijn leven lang tegen de kwantummechanica blijven verzetten. 

In de kwantumtheorie is de werkelijkheid overboord gezet. Het is een verzameling van wat Hawking noemt ‘model seized’ theorieën. Modellen dus, die niet meer verwijzen naar wat er ‘werkelijk’ plaatsvindt in atomen, maar uitsluitend een wiskundig formalisme, waarmee gewerkt kan worden.  

Soms hebben we te maken met deeltjes en op andere momenten met golven. Hoe ze zich gedragen hangt af van de waarnemer of preciezer, van de proef die hij wenst uit te voeren. Wat we waarnemen komt niet langer voort uit een objectieve werkelijkheid, maar is een keuze van de waarnemer. En daarmee is ook de waarheid verdwenen, want die kan het zonder die objectieve werkelijk nou eenmaal niet stellen. 

De fysica is een wetenschap met groot aanzien. Dat heeft ze natuurlijk te danken aan de technologische successen, die eruit voortkwamen. Niet op de laatste plaats de computer natuurlijk. Terloops even opgemerkt: het is heel goed mogelijk technische vindingen te doen gebaseerd op foute theorieën. In de middeleeuwen had men nog geen idee van zwaartekracht. Men geloofde dat alles zijn natuurlijke plaats opzocht, zoals Aristoteles geleerd had. Het nam niet weg dat men middels katrollen die zwaartekracht behoorlijk wist te reduceren om de mergelblokken de gotische kerktoren op te krijgen.  

Dat werken met modellen sloeg over naar allerlei andere wetenschappen en ging ook voor een deel het politiek beleid bepalen. Vooral bij de neo-liberalen. Maar ook de maatschappij in bredere zin begon te denken in modellen. 

Ondertussen is er geen enkele kwantumfysicus die zich (ondanks alle dikdoenerij) een reëel-fysisch proces kan voorstellen achter al die wiskundige modellen. Hij bekommert zich niet langer om de werkelijkheid, maar om wat hij wenst dat ze zal zijn.  Een menselijke constructie, waarin voor werkelijkheid en waarheid geen plaatst meer is. Meer dan een wiskundige metafoor is het eigenlijk niet. Of om  het grote modewoord van deze tijd maar de gebruiken: het is alleen maar een narratief. 

Door de eeuwen heeft het westers denken zich steeds opnieuw gebogen over die moeilijk te doorgronden verhouding tussen subject en object, de wereld en de voorstelling die de mens ervan heeft, tussen waarheid en werkelijkheid.  Maar toen kwam het structuralisme opzetten en ontdekte de intersubjectiviteit. Die van het vertelde verhaal, een door mensen in elkaar geknutselde ‘structuur. Een paradigma, zoals je het ook wel mag noemen dat eveneens zo’n modewoord is geworden.  En dat liet zich aan de werkelijkheid niets gelegen liggen. Het gaat er net zo aan toe als bij die ‘model seized’ theorieën uit de kwantummechanica, die er model voor hebben gestaan.  

Wie zo’n paradigma ontwerpt weet niemand. Het komt anoniem (eveneens een kernbegrip uit het structuralisme) tot stand door allerlei blinde interacties tussen mensen in het maatschappelijke verkeer.  Geen mens zou ze kunnen reconstrueren. Aangezien hiermee alle objectiviteit uit de wereld verdwenen is, kan die nu niet meer optreden als scherprechter om te zeggen of het aangehangen paradigma ook ‘werkelijk waar’ is’.  

Hoe wijd verbreid dit alles is laat Thierry Baudet zien. Een man, die heimwee heeft naar de 19de eeuw, toen er nog sprake was van waarheid en werkelijkheid. Bovendien heeft hij met al die modellen, waarmee hij in Kamerdebatten om zijn oren wordt geslagen, niet al te veel op. En wat zei de man?  ‘Wij vertellen het echte narratief”, zo liet hij zijn aanhangers tijdens een partijbijeenkomst weten. Toen ik het hem hoorde zeggen dacht ik: is dat alles, Thierry? Alleen maar een narratief? 

Maar laten we het onder ogen zien: het narratief is het enige dat deze postmoderne tijd nog rest. Iedereen het zijne en dat mag ook. Een paar jaar terug hoorde ik in Frankrijk een discussie aan tussen ‘les platistes’, die menen dat de aarde plat is en andersdenkenden. Opvallend was, dat de laatsten van mening waren, dat ook ‘les platistes’ een onvervreemdbaar recht hadden op hun eigen verhaal. Dat ruikt behoorlijk naar Woke natuurlijk. 

Leven in illusies. De middeleeuwen gleden er ook in weg nadat ze de culturele erfenis van de Grieken waren kwijtgeraakt. Om die via de Arabieren weer terug te vinden en zich langzaam te ontworstelden aan hun waandenkbeelden. De vraag is wie ons dit keer gaan redden.