Bij de verkiezingen in de OostDuitse deelstaten Saksen en Thüringen gingen twee populistische partijen vorige week met de winst aan de haal. Voor de meeste opwinding zorgde de rechtsradicale AfD, die in beide deelstaten meer dan 30 procent haalde en in Thüringen de grootste partij werd. Nauwelijks minder verontrustend was de opkomst van het linksradicale BSW dat bij zijn eerste verkiezingen bijna 16 procent in Thüringen en in Saksen bijna 12 procent scoorde.

De nazi’s en de bolsjewieken staan weliswaar niet voor de deur, maar het is een signaal dat het met de democratische gezindheid in de voormalige DDR niet helemaal pluis is. Ruim 40 procent van de kiezers stemde op partijen die aan de randen opereren. Zoiets leidt in Duitsland meestal tot diepgravend zelfonderzoek. Waarom wil de democratie er 35 jaar na de Val van de Muur niet echt wortel schieten? Was de keuze voor AfD en BSW vooral een proteststem of is er meer aan de hand? Hebben veel ‘Ossi’s’ na ruim 50 jaar dictatuur, – eerst nazi-, vervolgens communistisch -, nog steeds niet echt contact weten te maken met de democratie?

Over twee weken krijgt dit debat een nieuwe impuls wanneer er in Brandenburg verkiezingen zijn. Ook daar dreigt de AfD de grootste te worden, 27 procent, terwijl het BSW op 15 procent rekent. Samen weer dik boven de 40 procent. Als dit op 22 september inderdaad de uitslag wordt, verschijnen er nog diepere zorgrimpels op het democratische voorhoofd.

Behalve de vraag over de democratie is er een acuut probleem. Worden die deelstaten onbestuurbaar?

De enige gevestigde partij die in Saksen en Thüringen met de schrik vrij kwam, is de conservatieve CDU. De sociaaldemocratische SPD, de Groenen en de liberale FDP die in Berlijn samen regeren, kregen een enorm pak slaag. Samen kwamen ze in beide deelstaten niet eens op de helft van de AfD. De CDU werd de grootste in Saksen, 31,9 procent, net voor de AfD, 30,6 en tweede in Thüringen, 23,6, ruim negen minder dan de AfD met 32,8. Iedereen vindt dat de CDU de regering moet vormen, maar hoe en met wie? Coalities met de andere gevestigde partijen zijn niet mogelijk omdat ze te klein zijn of zelfs de kiesdrempel van 5 procent niet hebben gehaald. (De Groenen in Thüringen en de FDP in beide deelstaten).

Met wie dan wel?

Tegen de AfD hebben de gevestigde partijen een ‘brandmuur’ opgetrokken en die komt derhalve niet in aanmerking. Zo’n cordon sanitaire geldt niet voor het BSW, dus de linkse populisten zouden als mogelijke partner kunnen. Maar bezorgde CDU-ers zien twee reusachtige beren op deze weg. De eerste betreft de leider van het BSW en de tweede de standpunten van de partij.

We beginnen met het tweede punt. Het BSW is pro-Poetin, tegen hulp aan Oekraïne, anti-NAVO, anti-Amerikaans en ‘EU-sceptisch’. Net als de AfD. Nu wordt het buitenlands beleid  in Berlijn bepaald  en niet door een deelstaatregering, dus het zou bij de formatie geen rol moeten spelen. Desondanks wil BSW-leider Sahra Wagenknecht de buitenlandse politiek inbrengen bij de onderhandelingen. Ze is vooral tegen de op handen zijnde stationering van Amerikaanse kruisraketten. Die raketten zijn een antwoord op soortgelijke Russische wapens die Moskou in strijd met een desbetreffend verdrag in stelling heeft gebracht. Volgens Wagenknecht is 75 procent van de bevolking tegen plaatsing en is de regering in Berlijn een vazal van Washington.

Voor de CDU, van oudsher pro-NAVO en pro-VS,  is dat moeilijk te verteren. En bij Wagenknecht zelf krijgt menigeen, ook bij de andere partijen, prompt last van maagzuur. De BSW-leider (55) is een wandelende splijtzwam. Waar zij verschijnt, breekt herrie uit. Ze begon als communiste, was kopstuk van die Linke, een radicaallinkse partij die vooral in het oosten actief is, maakte overal aan de lopende band ruzie en begon dit jaar met het BSW voor zichzelf. De vriendelijkste typering is ‘egotripper’ maar meestal hoor je ‘dictator’. (Dat ze de partij naar zichzelf heeft vernoemd: Bündnis Sahra Wagenknecht, BSW, spreekt volgens boze tongen boekdelen.)

De CDU staat nu voor een dilemma. De partijtop in Berlijn is tegen samenwerking, maar de leiders ter plekke vrezen dat Saksen en Thüringen zonder BSW onregeerbaar worden. In Thüringen zijn daarom de voelsprieten al uitgestoken. Binnenkort beginnen daar ‘verkennende gesprekken’ en de Saksische CDU zal naar verwachting volgen. In de hoop dat als de onderhandelingen eenmaal op gang zijn, Wagenknecht inbindt en de buitenlandse politiek weggemoffeld kan worden in een ‘annex’ waar het geen kwaad kan.

Nu zou u kunnen zeggen: wat kunnen mij het gepriegel in de OostDuitse provincie en de fratsen van een mij onbekende dame schelen. Alleen, Duitsland is het belangrijkste land in Europa. Als de CDU niet in staat is met het BSW een werkbare oplossing te vinden, komt de AfD als winnaar uit de coulissen. Extremisten gedijen in en profiteren van chaos. Nu zou u eveneens kunnen zeggen: die soep zal niet zo heet gegeten worden. Maar over een jaar zijn er Bondsdagverkiezingen en als het in de OostDuitse provincie misloopt, heeft dat zijn weerslag in het hele land.

Duitsers zijn vaak onderhevig aan stemmingswisselingen. En de stemming is momenteel in mineur. De regering in Berlijn geldt als de zwakste sinds de oorlog. De economie kwakkelt met als symbool Volkswagen dat in een ongekende crisis verkeert. Het vertrouwen in de elites lijkt met de dag af te nemen. En dan rijden de treinen ook nog zelden of nooit op tijd.

Een bestuurscrisis in het oosten kunnen ze er moeilijk bij hebben.