De val van een dictator wordt doorgaans toegejuicht. Een dictator onderdrukt zijn volk en is corrupt. Voor de economie en dus de welvaart van zijn land is hij meestal een ramp. Dat hij na zijn val letterlijk van zijn voetstuk wordt gehaald, is begrijpelijk. Het volk ziet zijn val als een bevrijding, een straal van licht en hoop na lange donkere jaren. Kortom, met een dictator minder gaat de wereld er vrijwel altijd op vooruit. Alleen, wel met de nadruk op ‘vrijwel’. Want een dictator zorgt bij alle ellende vaak voor ten minste enige stabiliteit.

Wanneer een dictator tenslotte zijn biezen moet pakken of bij een opstand tegen zijn bewind aan zijn einde komt, volgen meestal chaos en een machtsvacuüm. Rivaliserende groepen strijden om de macht en buitenlandse mogelijkheden roeren in de ketel om hun belangen veilig te stellen. Deze instabiliteit kan soms jaren duren. Niet zelden grijpt uiteindelijk een nieuwe dictator de macht, waarna het spel weer van voren af aan begint.

Tijdens de Arabische lente van 14 jaar geleden leek even een idee te ontluiken dat veel experts, al dan niet zelfbenoemd, voor onmogelijk hielden. Zou een democratie in landen als Egypte, Tunesië, Libië en Syrië toch niet een bij voorbaat kansloze aangelegenheid zijn? Zou de scepsis over de combinatie islam en democratie nu eindelijk eens gelogenstraft worden? Enfin, we kennen de afloop. In Egypte zit weer een dictator met een generaalspet. In Tunesië waar de vlam het langst leek te branden, is die inmiddels bijna gedoofd. En Libië is een failed state waar clans elkaar naar het leven staan in een nu al jaren durende staat van anarchie.

In Syrië gaat de bevolking juichend de straat op omdat Bashar al-Assad halsoverkop het vliegtuig naar Moskou heeft genomen. Bashar was een monster. Tijdens de burgeroorlog zijn honderduizenden mensen om het leven gekomen en miljoenen op de vlucht geslagen. Het land was jarenlang een slagveld waar behalve het bewind, Koerden, Islamisten en allerhande separatisten ook Rusland, Turkije en Iran hun machtspolitieke partijtje meebliezen. Assad kon het alleen niet bolwerken en werd uiteindelijk een speelbal van machten waarover hij geen controle had. Hij was een zwakke dictator. Zonder steun van Moskou en Teheran kon hij niet overleven.

Omdat zijn sponsors andere besognes hadden, – Rusland de oorlog in Oekraïne en Iran de oorlog na de pogrom van Hamas -, waren ze niet in staat Assad te redden. Binnen twee weken was ruim 50 jaar dictatuur en terreur door de familie Assad geschiedenis. Als vader Hafiz vanuit zijn ereloge in de tirannenhel ziet wat zijn zoon ervan heeft terechtgebracht, zal hij meewarig het hoofd schudden. Assad senior was een dictator uit de superklasse, niveau Stalin. Hij was zo mogelijk nog bloeddorstiger en meedogenlozer dan zijn zoon, maar hij was ook de Machiavelli van het Midden-Oosten, die ondanks alles respect afdwong bij iemand als Henry Kissinger, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken. Het valt natuurlijk nooit te bewijzen, maar als Assad père de teugels in handen had gehad, was het debacle mogelijk niet gebeurd.

Maar goed, wat gaat er nu gebeuren? Zoals meestal doen scenario’s de ronde die variëren van rooskleurig tot catastrofaal. In het eerste scenario krijgen de gematigde, verzoenende krachten de overhand. Als de voorlopig grote winnaar, de jihadistische terreurorganisatie HTS, doet, wat haar leider Mohammed al-Joulani heeft beloofd. Onder zijn leiding krijgen de Syriërs een gematigd islamistische regering, waar christenen, moslims, soennieten, sjiieten, alawieten, druzen en andere minderheden in harmonie kunnen samenleven. Of je Joulani op zijn woord kunt geloven, staat te bezien. Hij komt uit de jihadistische school van Al Quaida, maar zou daarvan afstand hebben genomen en draagt tegenwoordig liever een pak dan een uniform. Niettemin, waakzaamheid blijft geboden.

In het meest rampzalige scenario wordt Syrië een nieuwe failed state. De chaos wordt steeds groter en de machtsstrijd tussen de diverse religieuze en etnische minderheden steeds heftiger. Het land blijft onregeerbaar en valt uiteen en wordt het speelveld van Rusland, Turkije, Iran en Israel die hun eigen belangen gaan afbakenen.

Daarnaast zijn er wat je ’tussen-scenario’s’ kan noemen. Op den duur ontstaat er een situatie waarbij het land wordt opgedeeld in regio’s, waar de diverse minderheden van oudsher sterk vertegenwoordigd zijn en nu hun macht vestigen. De Koerden krijgen een eigen autonome regio, de jihadisten gaan met de sharia aan de slag in hun gebied en de druzen, alawieten, christenen en andere sekten worden met rust gelaten. Het wordt leven en laten leven bij gebrek aan beter. Of deze ‘bestuurlijke herindeling’ ooit formeel vorm krijgt en een realistische kans van slagen heeft, weet natuurlijk niemand. Bovendien is het in hoge mate afhankelijk van wat de bovengenoemde landen van plan zijn.

Wat er ook gebeurt, – voor wat het waard is, ik acht de kans op een failed state als het meest waarschijnlijk -, er komt in het Midden-Oosten een haard van acute onrust bij. In  de regio zelf is er geen mogendheid die voor een minimum aan stabiliteit kan zorgen. Iedereen kijkt dan automatisch naar de VS, maar de nieuwe president heeft al verklaard, dat ‘het niet onze zaak is’. Donald Trump voelt zich niet geroepen orde op zaken te stellen.

Wanneer het worst case-scenario werkelijkheid wordt, moet Europa zich voorbereiden op een nieuwe vluchtelingenstroom. Ik hoef u niet te vertellen wat dat betekent. Het klinkt cynisch maar er zijn omstandigheden wanneer de wereld beter af is met een sterke dictator.